Михаил Дадашев. Бироргъо.

Екимуьн серне

Вэхд эн васал бу. Доргъо сер гирдебируьт эри чуьме лов сохдэ. Богъгъо ве богъчегъо пур бируьт савзе ве ранге-берангие гуьлгъой васали. Гъушгъо, э чуьшмей васали ве ранге-беранге гуьлгъоошугъ бирэ, сэр гирдебируьт эри хундэ мугъумлуье мэгIнигьошуре, мигуиге хори-гьовош эдембируьт шори сохдэ, э васалевоз эеки омори гуфдире азади ве дусди эри хэлгъ, комиреки овурди тозе хьуькуьмет Совети.

Гъэчэгъэ туьркгъо эз ело, хунхуре талавурчигъой Деникин ве англичангъо эз елойге э гъэриш эн и песини дуь сал э могьлугъ шегьер омбаре гъэзобгьо гировундебируьт: хунегьошуре талаш, молгъэрере эз дес ишу векенде ве э гIэруьс― духдер гуж сохдебируьт. Эз гиснеи ве нечогъигьо косиб-кусуб эдембируьт эз дес рафде, небу ужире хуне, эз комики е-дуь мито неведебердебируьтгьо. Кими вэгIдо муьрдегьоре э хьэётгьо енебуге э гьомборгьо гъовре мисохдуьт, чуьнки эз куче гирошде нисе бирембу эз гIэре недоре шенде оморембируьтгьо гунилегьо ве эз терс гъэчэгъгьо э одомигъо хьэлово биреи.

Э пушой гъопу, нечогъэ одоми бэгъдовой е-дуь мегь э хьэлов домундеи вэхизуьгьоре хуно, омунсуьз, сердуллу, десгьоре э сер зани веноре, нуьшдебу Шенде. Эзи е мегь пушо, дедей энугьо, эрию е чоре небире, муьрдебу.

Шенде е бисдпенж сале кук бу, буй-балай ю гьуьндуьр, фирегье сифет, тенге пушони, гъолинде ловгьо, муйгьой ю сип-сиегь, гъир-гъир бу. Зиёди рачиш небуге, бирачиш небу. Эз дур э и обурлуье одомигьо ухшеш зерембу. Оммо уре шинохдегоргьо, гьеммеш дануьсдембируьт, ки Шенде гьич эз лой эну одомигьош нерафди гуфдире.

Э фикиргъо, хэёлгъо дери Шендере хэбер нисе бире, чуьтам э ён ю Оврум лелешу оморе нуьшдениеге. ГIошире одоми сэхъиб эн келе богъгъо нен ветэгъэгъо, у гьевел эз куче гирошденге, коргъой гуюгъоре хуно, сенгъгъой кучеш лерзиребируьт. Чуь кориге гъемогъой омо нуьшд э ён бирорзерей хуьшде ве сер гирд уре эри дуьлолхоини доре.

―Туь имогъоиш, бирорзере, э дерд ве гъэм дери?

Хуьшдере хурди-нуьшди гуфдире, эзу кор е кор нисе бире, хелефме. Чуь биё сохде биёв?! Гьеммей эни гIуьломиш муьрденигьои. Э дерд ве фикиревоз муьрдере дуьборе зинде сохде нисе бире. Меш данусденуьм, деде муьрде эри одоми омбар гурунди.

Туь данустеники, е падшогъе кук мере э пушой чумгъойме зеруьт куьшд. Ме чуь биё сохум? Чуь сохум, эдее тоб доренуьм, зугъун мере гIэнж гирдем, гоф мере, сес мере нешиновут гуфдире. Ижире земонеи гъеймогъой. Бэхд иму э бедбэхди чарусди. Э ёр ме оморе-дироморенге, ки имбуруз-себэхь эхир имуш пуч-гьич, гьилим-гьоволим мибу гуфдире, э жендекме лерз офдоре, муй тенме биз-биз бире, у э серме оморе гъозиегъо эз ёрме фурмиш бирени рафде. Эгъ, мозоллуье зиндегуниму... Фикиргъой Шенде э лой гофгъой лелешу небу, унегуьре у гофгъой энуре гуш нисе гирдембу. Оммо песини гофгъоре шиновусд. "Мозоллуье зиндегуни?!" Бири ми Шендере шоре, хубе, мозоллуье зиндегуни!...

Ю бошгу, гьеле жогьили. Оммо дедешу?! У гьич е хубе руз недири э и гIуьлом, е шори, ники недири. Тешне, темеруз рафди у эзи гIуьлом... Имогъой эричуь омори лелей Оврум? Эри дульсухуни сохдэ? Енебуге э гофигере, е коригере дери э дуьль ю? Е кор гьисди э хьисобевоз. Коргьой э метелегьо гуфдиренигьоре хуно: "Холере дерд юни."

У эри эй ю сарф бугьо кор хьофд рузине рэхъэш мирав.

Расди лелей Оврум чуь кориге и песини вэхдгьо Шендере эз ёр ведешенде фурмуш не сохде: пул дори, эри ю тозе парталгьо, мэхьсгьо восдори, хотур юре эй е кориш не гьишде, мигуиге уре ширини зери вогосунде э бирорзере. Эри эну ихдилотгьо мисохд э товун ю гешдигьо шегьергьо. Оммо Шенде кими вэгIдо омбор мэхьтел мундембу э и песини менэхьэфигьой лелешу, чуьнки у лап хуб дануьсдембу хосиетгьой лелешуре. Унегуьре у эз зир лов хэндуьсдени ве теклиф сохде «гъуногъэ" э хуне не деберде. Чуь соху огол зере? Э хуне уре гьичиш неде, песде дуьл эну коргьош нисди уре гьсйсэгIэт.

Хьофди дедешу варасде бэгъдо, дие Ошир — чуьклеи бирор энуш не оморе экин эну. Угьо сэхд гъэгьри бирет дуь эз еки.

Имогьой пенж мегьи Шенде э ежигеш кор не сохдембу, унегуьре эдембу хуьшдере хурде-нуьшде. Э чуь-жо бурав, чуь соху? Э кучегьош гьейсэгIэт гъэтмэгъэришини, е шинохэ одоми ниофи. Шенде эри хуьщде рэхь неофде, э гъэриш тэхьное хуне эдей, коргьой гуюгьоре хуно, "гьуй зере гешде».

Оврум е денуьшдее, обурлуье, пура пенжогь сале мерд бу, гъэйчи зере сиегье рушгьо. Э хубе вэгIдогьой хуьшде э дэ шегьергьойге рафденге у вокурдембу европейский костюм, крахмал зере сипре руйшеини э галастукевоз, э пойгьой хуьшде —ковшгьой офицери. Э гъэд шегьерки рач-раче чухой мовут енебуге гъобой ластик ве бугьолуье килэхь бухореи э сер ю. Буй етир французи э Дербенд суьфде эз Оврум омори. Ю нешиновусдеки, уре «Модний Оврум» гуфдирембируьт, оммо э руй ю эз хьэлежигери екиш е гофиш нигуфди. Эз зир хэсде гъошгьо чуькле чумлегьой эну дениширембируьт э одоми э уьктеми, текебури не гъэгьревоз. ТэгIрифи гъэйлей эн Оврум, гьеммей ю э суьрх не нуьгъреревоз нэхуьч вэчире бугьо, эз лэгIэй хэлгъ шегьер не вздарафдембу. Гуфдиренуьт э сереботи эну гъэйле е косиб те муьрде куфде омори, юре темэхь бире, гъэйлере дуьздире воисденге.

Лелей Оврум вегирдени эз сер хуъшде килэхь бухорере, норени э сер зани, гъэйлере эз лэгIэ ведешенде, чаруьсдени э лой бирорзере, гене чуьниге эри гуфдире. Оммо Шенде, гьетте у килэхьэ вегирде, мугу эзу:

―Э лелей Оврум, э герми чуьшме меденишит, гьеле хиники, кулоки, килэхьэ венит, хиники нерасуь э ишму...

―Эгь, герми мере. Эдей сухденуьм, э дуьлме гIэтош дери. Дердгьо-фикиргьойме эдете сухунде, шенденуьт мере, хэлефме,— У десе э сер дуьл хуьшде веноре, совусдени. —Визор оморем, муше хуно, эри пэхъни бире эдее луле гешденуьм эз дес эни большевикгьо. Туь эн ме кес нисди, бирорзереймени, унегуьре эдее гуфдиренуьм э туь: мере унгъэде эз большевикгьо гъэгьр оморени, ме угьоре э лов суьгьре тону дирируьмге, гьич «огь" несохде, мизенуьм мидешенуьм э гъэд ю.

Оврум муьшде гирде, дендунэгъижи сохдени, гьеле-буле гирдере хуно, песде э лой бирорзере чаруьсде, пуьрсирени:

―Me э туь гуфдиремгьо гоф э ёр туь мунди?

―Me э е жигеш нисе рафденуьм,— евошлей, сере гъуз гирде, жугьоб дорени Шенде.

―Чуь-чуь? Бегем туьре, гъуше хуно азад, тенги-михьтожи недире, зигьисде не воисде? Бегем хори бебегьо эзи большевикгьо тапталамиш сохдигьо, вачарундигьо хори зобуни? Э негьогь не гуфдире, ки: "Жогьили — неданики" гуфдире. Туь иловлей туьре не диреге, не шиновусдеге, мере семе гуш вени дие. Мe э и гIуьлом негешде, недире жиге нисди; эз Ёрушолеим сер гирде те Варшава не Лондон вадарафде, э гьемме шегьергьо гешдем. Мe дирем, дануьсденуьм хубе зиндегуни чуьниге, чуьжире биреге... Э инжо дие берекет недомунди эриму.

Чорей Оврум мибисдоге, у гьейсэгIэт мивэхуьшд э пой не и гофгьоре, евош-евош нэгI, э хьэроевоз, шивен сохдеревоз, мигуфди. Оммо у хуьшдере э гужевоз хомуш сохде, э ён гуш бирорзере гъуз бире, евошлей мугу:

―Туъ дануьсдени себэхьине руз Догъисту чуьжире иибуге? Хэребее, торике руз мибу. Инжо дие эри чум вокурде, зигьисде минкини нибу. Э гофме дениш, хэлефме, те гьеле минкин гьисдигьо, сер имуре вегирим вирихуним эзинжо.

Шенде гье гьечу сергъуз, чуьтам нуьшдебуге, эз жигей хуьшде нежуьмуьсд. Чуьнки у, ю хуьшдениюш, не дануьсдембу чуь сохуге, э гоф энки бовор сохуге, э гоф эн лелешу енебуге эн Ошир бирор ю. Оммо лелешу гуфдирембугьо гофгьо эз товуней э е вилеетиге рафдеи, гьич эз дуьли эну небу. Чуь сохде унжо у, косибе, пулсуьзе одоми?

Оврум диренге гьовой энуре, гене сер гирдени нубой энуре эри хунде, соки, «эсер венгесде" бирорзерере.

―Туь ебо фикир сох, виниш: эз дес ки пуч бири гье э гъэдлей Дербенд хэйли одомигъо, эричуь куьшде омо ри фэгъире Бирор э гIэилгьоревоз, э зеневоз? Чуь тэхсир вебу э сер гIзилгъо нен зен эну? Бошгу, гуюм вэхуьшди э гуьрдлеме э руй келей большевикгьо гуфдири эз товуней зобуне зиндегуни хуьшде, гIэилгьой юре эри хурде хурек нисди, эри вокурде партал нисди гуфдире. Гье эри эни гоф?! Ки восдори эз десме хунегьоре, богъгьо ве ветэгъэгъой мере? Бегем большевикгьо неовурди э сер хэлгь и гъэзобгьоре? Туь гьейсэгIэт, кура одочире хуно, бел кире гириге не дануьсде!— Оврум, туьндлемиш бире, кеке-кеке, хьэрой сохдере хуно, гуфдирени. — Э дес ки дери богъгьо не ветэгъэгьой эн Ахундовгьо, Хануховгьо, Гайдаровгьо, Дадашовгьо? Ки зигьисде э хунегьой энугьо? Большевикгьо! Ченд гIоширгьо, революция биренге, вирихдет, рафдет э де вилеетгьойге? Туь гьечи дануьсдени угьо эз иму хэрте бу? НэгI! Те серме э герденме веригьо, те э жунме жуьргIэт деригьо, ме и гъэгьре э угьо нидегьилуьм, Ме э угьо мибирмунум, ме войгей мере сохденге, эжиге овурденге, мивини, э ме бэхили сохдегоргьош мибу. Богъгьо-хунегьой мере вегирдетгеш, гьеле зирме, худоре шуъкуьр, пури, десе э куьф зеруьмге, сес миёв. Туь энме кес нисди, дуьл иму биё эри еки суху. Иму э эзини вэхд биё экин еки бошим. Эзини гъэтмэгъэрише мэхьэл эриму дуь эз еки дур бире дес нисе доре... — Оврум екем хомуш бире, зиёд сохдени,—э у гIэре туьш э меревоз мидебоши э гIэрей обурлуье, вегирлуье одомигьо, мизигьи одомире хуно. Оммо инжиге, дуьргердо, офдоре муьрдигеш, екиреш эз туь хэбер нибу.

Шенде бирени диеш фикирлуь. "Эз расдекиш, мигую у э дуьл хуьшде,— ме эзчуь биё терсуьм? Чуь сохдем, мере эри зере, куьшде? Дуьзди несохдем, хуней хэлгъэ небуррам, дергуне, гIэмелдане коргьошки эз десме не вероморе. Чуь тэхсирмони э пушой большевикгьо, угьо эме эри хьэлово бире?»

Шенде гене э хуьшде демундени. Гене э ёр ю оморени гофгьой лелей Оврум не де жуьр-бежуьре хэёлгьойге, сегьмлуъ сохде дуьл энуре. "Эри, расди, э и е-дуь сал гье э Дербенд хэйли одомигьо куьшде не дуьсдогъ сохде оморет. Омбаре гIоширгьо вирихдет эз шегьер. Белки лелей Оврум дуз гуфдире? Э инжо зигьисде терси. Белки э уревоз рафдуъмге корме хуб бисдо?! Эз елойге, чуьтам шенуьм бурам е теке бирор мере? НэгI, ме у коре нисохум...»

Иму рафдимге, Ошир инжо тэхьно мунденини, леле?

―Уш хунмени, хэлефме. Уш эриме эз туь кемте нисди. Эгенер ме рафдуьмге, э жун туь, е одомимереш инжо нигьилуьм, гьеммере э хуьшдеревоз миберуьм. Эри, чуь хуб туь сер гофе веровунди. Лап хуб мибисдо э тэгIэле бирор туьревоз туь хуьщдени туь гоф мисохдиге!

―Ме?.. Ме нидануьм...— Евошлей, некруьм-некруьм, жугъоб дорени Шенде

― Гереки!— Буйругъ дорере хуно, гуфдирени Оврум. — Лап гереки гоф сохде э уревоз. Ёгъин туь биё уре э сер венгени, варасуни э у.